از آغاز ذی‌القعده سال دهم هجری که آخرین سال زندگانی پیامبر بود، به همه مناطق مسلمان‌نشین و ایل‌ها و قبیله‌های مسلمان عربستان خبر داد که وی در این ماه به مکه معظمه خواهد رفت و حج به‌جای خواهد آورد و بدین‌ترتیب بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان شکل گرفت، که به «حجةالوداع» معروف است.†
با پایان حج محمد به سرعت دستور حرکت جهت اجتماع در غدیر خم را دادند. حتی ۱۲۰۰۰ از اهل یمن - که برای رفتن به وطن خود باید راه دیگری را می‌رفتند - به دستور او با کاروان مسلمانان همراه شدند.†
در میان راه مکه و مدینه در غدیر خم، آیه قرآن فروفرستاده شد:
«ای پیامبر! آن چه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت.††»
در پی نزول این آیه، پیامبر دستور داد همه کاروانیان در آن محل گرد هم آیند، و در همان‌جا پیامبر خطابهٔ طولانی غدیر را ایراد کرد.
برخی بخش‌های این سخنرانی - که در معرفی مقام امیر المؤمنین است - چنین است:
- ای مردم! بدانید که خداوند علی را ولی و امام شما قرار داده و اطاعت او را بر مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کنند، و بر شهری و روستایی و عجم و عرب و آزاد و مملوک و بزرگ و کوچک و سفید و سیاه واجب کرده‌است.
- آگاه باشید که «امیر المؤمنین» غیر از این برادرم کسی نیست و پیشوایی مؤمنان پس از من بر کسی جز او روا نخواهد بود.
- او جانشین من در امتم و پیشوای کسانی است که به من ایمان آورده‌اند و نیز جانشین من در تفسیر کتاب خدا است.
- خداوند دین شما را به واسطه امامت او کامل گردانید.
- به دستورات او گوش فرا دهید تا در سلامت بمانید و از او پیروی کنید تا هدایت شوید.
- ای مردم! من «صراط مستقیم»ام، که خداوند شما را به پیروی آن امر فرموده‌است. آن‌گاه پس از من، علی و پس از او، فرزندانم از نسل او.
- من [از جانب خداوند] دستور یافته‌ام که از شما درباره آنچه که از سوی خداوند درباره علی امیرالمؤمنین و اوصیای پس از او آوردم، بیعت بگیرم و دست شما را بفشارم.
- خداوند به من دستور داده که از زبان‌های شما در مورد آنچه بیان نمودم - راجع به علی امیر المؤمنین و امامانی که پس از او می‌آیند و از من و از اویند، اقرار زبانی بگیرم و چنان که خبرتان دادم، نسل من از صلب علی است.
- همگی بگویید: «شنیدیم و اطاعت می‌کنیم و خرسندانه - در مقابل آن چه از سوی پروردگار ما و خویش دربارهٔ امامت علی امیرالمؤمنین و امامانی که از صلب او به دنیا می‌آیند، به ما رساندی - سر تسلیم فرود می‌آوریم. بر این باور زنده‌ایم و با آن می‌میریم و با آن [در قیامت] محشور می‌شویم. تغییر نمی‌دهیم و تبدیل و انکار نمی‌کنیم، تردید به دل راه نمی‌دهیم و از این باور برنمی‌گردیم و پیمان نمی‌شکنیم.»
پس از پایان خطابه، این آیه بر پیامبر فروفرستاده شد:
امروز کافران از دین شما ناامید شدند. پس از آنان نهراسید و از من (پروردگار) بترسید. امروز دینتان را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام داشتم و اسلام را به‌عنوان دینتان پسندیدم.††
مراسم بیعت مسلمانان با پیامبر و علی سه روز طول کشید و حتی بانوان با قراردادن دست خود در ظرف بزرگ آبی که در سوی دیگر آن در درون خیمه، دست پر صلابت امام علی قرار داشت، بیعت خود را اعلام می‌کردند.
در دیدگاه شیعه، منافقین که گروه قابل‌توجهی را تشکیل می‌دادند، در ماجرای غدیر و به اراده الهی، نتوانستند نیات پلید خود را آشکار و عملی کنند؛ اما در میان جمعیت شبهه‌افکنی‌هایی نسبت به اقدام پیامبر انجام می‌دادند و شخصی به نام «حارث فهری» را تحریک کردند تا نزد رسول بیاید و برخلاف همه تصریحات حضرت در ضمن خطبه، سؤال کند که آیا آن چه درباره علی بن ابی طالب گفتی از جانب پروردگار بود یا از جانب خود؟ پیامبر در پاسخ فرمودند: «خداوند به من وحی کرده‌است و واسطه میان من و خدا جبرئیل است و من اعلام‌کننده پیام خدا هستم و بدون اجازهٔ پروردگارم، خبری را اعلام نمی‌کنم.»[نیازمند منبع]
علامه امینی فهرست ده‌ها منبع از اهل‌سنت، که ماجرای یادشده را به‌عنوان شأن نزول آیه نخست سوره معارج یاد کرده‌اند، ذکر نموده‌است. ترجمه آیات نخست این سوره چنین است:
- «درخواست کننده‌ای، عذابی را طلب کرد که [آن عذاب] اتفاق افتاد.
- عذابی که هیچ چیز نمی‌تواند آن را از حق پوشان دور کند.
- عذابی از سوی خداوند صاحب»
[ویرایش] سند حدیث غدیر در کتاب‌ها
کتب مفصلی در زمینه بحث‌های رجالی و تاریخی مربوط به سند حدیث غدیر گردآوری شده‌است که بهترین نمونه آن کتاب الغدیر تألیف علامه بزرگ شیخ عبد الحسین امینی نجفی معروف به علامه امینی (رضوان الله علیه) است.
در این کتاب‌ها، نام‌های راویان حدیث غدیر گردآوری شده و از دید رجالی در باره موثق‌بودن راویان بحث شده و تاریخچه مفصلی از اسناد و راویان حدیث غدیر گردآوری شده و جنبه‌های اعجاب‌انگیز آن در زمینه‌های اسناد و رجال تبیین گردیده‌است. دو نمونه از آن‌ها عبارت‌اند از:
ابوسعد مسعود بن ناصر سجستانی از علمای اهل‌سنت کتابی در ۱۷ جز به نام «الدرایه فی حدیث الولایه» تالیف کرده و این حدیث را از ۱۲۰ صحابی نقل کرده‌است.
ابو المعالی جوینی می‌گوید: در بغداد در دست صحافی کتابی دیدم که بر جلد آن چنین نوشته بود: «جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» و پس از این مجلد بیست و نهم خواهد بود.» (۱)
ابن کثیر می‌گوید: «کتابی در دو جلد ضخیم دیدم که طبری در آن، احادیث غدیر خم را جمع آوری کرده بود.» (۲)
اگر چه کتاب برای معرفی در این زمینه بسیار زیاد است؛ ولی در اینجا چند کتاب برای راهنمایی و آگاهی از مباحث مربوط به سند حدیث غدیر معرفی می‌شود:
- تفسیر الطبری، ج ۳ ص ۴۲۸
- الخصائص (السیوطی)، ص ۱۸
- سنن الترمذی، ج ۵ ص ۵۹۱
- صحیح الترمذی، ج ۱ ص ۳۲ ، ج ۲ ص ۲۹۸ ، ج ۵ ص ۶۳۳
- صحیح مسلم، ج ۴ ص ۱۸۷۳
- الطرائف، سید ابن طاووس، ص ۳۳.
- کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم، سید هاشم بحرانی
- بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۳۷، ص ۱۸۱ و ۱۸۲
- عوالم العلوم، شیخ عبدالله بحرانی،ج ۱۵/۳ ص ۳۰۷ تا ۳۲۷
- عبقات الأنوار، میر حامد حسین هندی، جلد غدیر
- الغدیر، علامه امینی، ج ۱، صص ۱۲ تا ۱۵۱، و ۲۹۴ تا ۳۲۲
- خلاصه عبقات الأنوار، علامه محقق سید علی حسینی میلانی دامت افاضاته، جلد
